Monografia przedstawia wyniki kilkuletnich własnych badań autora nad tytułowym tematem. Stanowiła ona podstawę przewodu habilitacyjnego autora na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Lublinie. Data obrony: 17 kwietnia 2003.
Motyw podjęcia badań: Rolnicy indywidualni stanowią szczególną grupę zawodową, którą wyróżnia między innymi odrębny system ubezpieczeń społecznych, specyficzna organizacja pracy (nienormowany czas pracy, brak urlopów), ograniczona dostępność do świadczeń medycyny pracy (brak badań wstępnych i okresowych) oraz rodzinny charakter gospodarstwa. Pomimo przesłanek świadczącym o tym, że rolnictwo należy do gałęzi gospodarki o najwyższym ryzyku chorób zawodowych, w tym zwłaszcza dermatoz zawodowych, problem ten nie doczekał się jak dotąd kompleksowego zbadania.
Cel badań: Badania przedstawione w niniejszej monografii służyły poznaniu rozpowszechnienia, przyczyn i czynników ryzyka dermatoz zawodowych wśród rolników indywidualnych w Polsce.
Badana grupa: Ogółem badaniami objęto 1114 osób (540 kobiet i 574 mężczyzn), w tym:
Metodyka: W grupie 101 rolników ze stwierdzonymi dermatozami zawodowymi badania polegały na analizie dokumentacji instytucji ubezpieczeniowej. W pozostałych grupach wykonywano badania ankietowe, skórne testy alergologiczne (punktowe oraz płatkowe) z alergenami powszechnymi oraz typowymi dla środowiska pracy rolnika, test Phadiatop, test zahamowania migracji leukocytów z antygenami mikroorganizmów środowiskowych, oznaczanie cytokin wydzielanych przez limfocyty w obecności antygenów mikroorganizmów środowiska pracy (test ELISPOT - enzyme-linked immunospot assay), oznaczano poziom całkowitych i swoistych immunoglobulin E, a także izolowano i oznaczano gatunki chorobotwórczych grzybów odzwierzęcych i glebowych.
Wyniki: W latach 1991-1999 stwierdzono 101 przypadków dermatoz zawodowych wśród rolników indywidualnych. Najczęstszym rozpoznaniem było alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (87 przypadków), a następnie zakażenia skóry (10 przypadków), kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia (3 przypadki) i pokrzywka zawodowa (2 przypadki). Najczęstszymi przyczynami dermatoz zawodowych były pyły siana, słomy i zboża (38 przypadków) oraz substancje pochodzenia zwierzęcego, głównie sierść i naskórek krowy (36 przypadków). Uczulenie kontaktowe na metale (głównie chrom) stwierdzono u 29 rolników, na pestycydy (głównie malation, kaptan i dikambę) - u 18, na składniki gumy u 15, a na nawozy mineralne - u 5 rolników. Zawodowe zakażenia skóry stwierdzono u 10 rolników - w 5 przypadkach czynnikami etiologicznymi były dermatofity odzwierzęce, w kolejnych 3 - drożdżaki, a w 2 przypadkach - wirusy.
Wśród 145 losowo wybranych rolników, 36 osób (24,8%) skarżyło się na prowokowane przez pracę dolegliwości skórne. Dolegliwości występowały znamiennie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Najczęstszą dolegliwością był wyprysk odsłoniętych powierzchni skóry (19 osób, 13,1%), a w dalszej kolejności świąd odsłoniętych powierzchni skóry bez widocznych wykwitów (7 osób, 4,8%), wyprysk rąk (6 osób, 4,1%), pokrzywka rozsiana (3 osoby, 2,1%), wyprysk rozsiany (1 osoba, 0,7%) oraz wyprysk stóp (1 osoba, 0,7%). Dolegliwości najczęściej prowokowane były przez substancje pochodzenia roślinnego (pył zboża, siana, słomy, chmiel) - wymieniło je 35 z 36 osób zgłaszających dolegliwości.
Zakażenie dermatofitami stwierdzono u 64 (55,2%) spośród 116 rolników zgłaszających się do poradni dermatologicznej z podejrzeniem zakażenia grzybiczego skóry. Dermatofitozy zoofilne lub geofilne stwierdzono u 5 rolników (4,3%) - było to zakażenie Trichophyton verrucosum (w 3 przypadkach), T. terrestrae i Microsporum gypseum (po 1 przypadku). W 74-osobowej kontrolnej grupie nie-rolników, zakażenia zoofilne i geofilne stwierdzono u 6 osób (8,1%): M. canis (w 2 przypadkach), T. verrucosum, T. mentagrophytes var. mentagrophytes, T. terrestrae oraz M. nanum. Częstość zakażeń odzwierzęcych i glebowych wśród rolników nie różniła się zatem znamiennie od populacji nierolniczej.
W grupie 73 rolników specjalizujących się w produkcji chmielu, 14 (19,2%) osób zgłosiło obecność dolegliwości skórnych podczas pracy w gospodarstwie: wyprysku rąk (5 osób, 6,8%), wyprysku powietrznopochodnego (4 osoby, 5,5%) oraz świądu bez widocznych zmian skórnych (8 osób, 11,0%). Prace związane z uprawą chmielu prowokowały dolegliwości skórne u 11%, natomiast prace przy zbożu, słomie czy sianie - u 4-5% rolników. U 3 z 14 osób zgłaszających dolegliwości skórne, przyczyną okazało się uczulenie na alergeny chmielu (2 osoby), roztoczy przechowalnianych Acarus siro, Lepidoglyphus destructor i Tyrophagus putrescentiae (3 osoby) oraz mikroorganizmów powietrznopochodnych (2 osoby).
Spośród 46 rolników zajmujących się produkcją ziół dla przemysłu farmaceutycznego, u 4 kobiet (8,7%) występowały dolegliwości skórne podczas mielenia tymianku. Objawy ostrego wyprysku powietrznopochodnego pojawiały się u nich w ciągu 5-30 minut od rozpoczęcia pracy. U jednej z 4 opisanych osób z objawami skórnymi stwierdzono obecność przeciwciał IgE swoistych wobec tymianku, u 2 osób odnotowano dodatnie wyniki testów punktowych z alergenami promieniowców, u wszystkich 4 osób stwierdzono obecność przeciwciał precypitujących swoistych wobec mikroorganizmów środowiskowych (Aspergillus fumigatus i Saccharopolyspora rectivirgula). Wyniki te nie różniły się znacząco od wyników testów skórnych oraz badań laboratoryjnych u pozostałych 42 rolników bez dolegliwości skórnych. W świetle wyników badań oraz obrazu klinicznego, w opisanych przypadkach najbardziej prawdopodobny wydaje się mechanizm podrażnieniowy wyprysku.
Wśród 29 hodowców krów, obecność przeciwciał IgE swoistych wobec naskórka krowy stwierdzono u 1 rolnika. Po upływie roku od badania pojawiły się u niego objawy wyprysku prowokowanego przez kontakt z krowami. Wśród 22 hodowców świń IgE swoiste wobec naskórka świni wykryto również u 1 rolnika, jednak nie zgłaszał on jakichkolwiek dolegliwości związanych z pracą. W grupie 68 rolników hodujących zarówno krowy jak i świnie, obecność nadwrażliwości na alergeny tych zwierząt (dodatni test skórny lub swoiste IgE) stwierdzono u 13 osób (19,1%), jednak żadna z tych osób nie odczuwała dolegliwości podczas pracy ze zwierzętami. W porównaniu do alergenów roślinnych, alergeny zwierząt hodowlanych wydają się u polskich rolników znacznie rzadszą przyczyną dolegliwości skórnych.
Znaczenie nadwrażliwości na antygeny mikroorganizmów środowiskowych oceniano u 75 uczniów szkół rolniczych. Dodatni test zahamowania migracji odnotowano u 10 uczniów z tej grupy: u 7 uczniów z antygenem bakterii Saccharopolyspora rectivirgula, u 3 - z Pantoea agglomerans, a u 2 uczniów - z antygenem grzyba pleśniowego Aspergillus fumigatus. Wszyscy uczniowie z dodatnim odczynem na antygeny mikroorganizmów odczuwali dolegliwości prowokowane przez pracę (100% w porównaniu do 27,7% pozostałych uczniów, p=0,001), a ponadto znamiennie częściej chorowali na alergiczne choroby skóry (40,0% w porównaniu do 9,2%, p=0,009). Wyniki badań wskazują na rolę nadwrażliwości na antygeny mikroorganizmów środowiskowych w patogenezie objawów i chorób skóry.
Z grupy 75 uczniów zbadanych za pomocą testu zahamowania migracji (TZM) wybrano 10 osób: 5 z dodatnim oraz u 5 z ujemnym wynikiem TZM. U tych uczniów wykonano test ELISPOT (enzyme-linked immunospot assay), polegający na liczby leukocytów krwi obwodowej wydzielających IL-5, IL-10 oraz IFN-γ w obecności antygenów mikroorganizmów typowych dla rolniczego środowiska pracy. U 8 uczniów odnotowano wyraźny wzrost ilości komórek wydzielających cytokiny. Dodatni wynik testu ELISPOT stwierdzono u wszystkich osób z dodatnim wynikiem TZM, a ponadto u 3 uczniów z ujemnym wynikiem TZM. W większości odczynów dochodziło do stymulacji komórek wydzielających IFN-γ, co sugeruje, że w reakcjach nadwrażliwości na antygeny mikroorganizmów środowiskowych główną rolę odgrywają limfocyty Th1.
Wśród 136 uczniów szkół rolniczych w województwach: lubelskim, podlaskim, świętokrzyskim i podkarpackim, atopię wykryto u 48 (35,3%). Obecność alergicznych chorób skóry w momencie badania stwierdzono u 5,9%, natomiast alergiczne choroby skóry w przeszłości były zgłaszane przez 28,7% badanych. Alergiczny nieżyt nosa miało w chwili badania 12,7%, zaś kiedykolwiek w przeszłości 16,4%. Obecność astmy w chwili badania stwierdzono u 2,2%, a objawy astmatyczne w przeszłości zgłaszane były przez 8,8% badanych. Na dolegliwości prowokowane przez pracę skarżyło się 56 uczniów (41,2%), w tym najczęściej na świąd (30,9%), rumień skóry (16,9%), kichanie (16,2%), katar z nosa (15,4%), kaszel (9,6%) i duszność (8,1%). Najczęstszymi czynnikami prowokującymi objawy podczas pracy były: pył zbożowy (71,4% z 56 uczniów zgłaszających dolegliwości), pył siana (57,1%), oraz pył słomy (17,9%). Dodatni wynik punktowych testów skórnych stwierdzono u 30,9% uczniów, najwięcej reakcji dodatnich odnotowano na alergeny roztoczy Lepidoglyphus destructor (18,4% wszystkich uczniów), Tyrophagus putrescentiae (15,4%), Dermatophagoides pteronyssinus (14,0%), Acarus siro (13,2%) oraz pyłki chwastów (5,1%).
W grupie 304 uczniów z 11 szkół rolniczych w 6 województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, małopolskim, mazowieckim oraz wielkopolskim, obecność dermatozy prowokowanej przez pracę stwierdzono u 18 osób (5,9%). Poddano analizie związek 88 cech z wywiadu, badań lekarskich oraz laboratoryjnych z występowaniem dermatoz prowokowanych przez pracę. Ostatecznie wytypowano 12 cech, których częstość występowania w grupie uczniów z dermatozami prowokowanymi przez pracę była znamiennie wyższa niż w grupie pozostałych uczniów (p<0,05) a wartość predyktywna dodatnia była większa od 0,100. Cechą najlepiej różnicującą porównywane grupy okazał się fakt przechorowania atopowego zapalenia skóry. Dla tej cechy stwierdzono najwyższą wartość predyktywną dodatnią (0,286), przy znacznej różnicy częstości występowania w porównywanych grupach (22,2% w grupie z dermatozami wobec 3,5% wśród pozostałych uczniów, p=0,006). Wyniki przeprowadzonych badań sugerują, że osoby, które w przeszłości chorowały na atopowe zapalenie skóry, są obciążone najwyższym ryzykiem rozwoju dermatozy zawodowej w rolnictwie.
Wnioski: Wyniki omawianych badań potwierdzają hipotezę o niskiej wykrywalności dermatoz zawodowych wśród rolników w naszym kraju. Poprawę tego stanu rzeczy można osiągnąć poprzez stworzenie dostosowanego do specyfiki pracy w rolnictwie systemu wykrywania i profilaktyki chorób zawodowych. Istotną rolę etiopatogenezie dermatoz zawodowych odgrywają czynniki powietrznopochodne (pył zboża, słomy, siana i innych roślin uprawnych, alergeny roztoczy przechowalnianych oraz mikroorganizmów środowiskowych). Jednym z priorytetowych celów profilaktyki dermatoz zawodowych powinna być zatem redukcja zapylenia w środowisku pracy rolnika. Stosunkowo częste występowanie dermatoz prowokowanych przez pracę wśród uczniów szkół rolniczych wskazuje na palącą potrzebę podjęcia działań profilaktycznych w tej grupie. Największym ryzykiem rolniczej dermatozy zawodowej obciążeni są uczniowie, którzy chorowali na atopowe zapalenie skóry. Identyfikacja przyszłych rolników obarczonych wysokim ryzykiem rozwoju dermatozy zawodowej nie wymaga kosztownych badań specjalistycznych, wystarcza odpowiednio ukierunkowany wywiad lekarski. Wyniki przedstawionych badań zachęcają do podjęcia działań profilaktycznych, których efektem będzie ograniczenie liczby dermatoz zawodowych i poprawa stanu zdrowia polskich rolników.
Pobierz monografię (PDF 4,6 MB)
© Radoslaw Spiewak. (contact).
This page is part of the www.RadoslawSpiewak.net website.
Document created: 1 May 2004, last updated: 16 June 2017.